Gluten jest białkiem znajdującym się w pewnych zbożach: pszenicy (w tym orkiszu, płaskurce i samopszy), jęczmieniu i życie. Przez zanieczyszczenie może znaleźć się w naturalnie wolnym od niego owsie.
W postaci ukrytej gluten może znajdować się w różnych produktach. Jest absolutnie niewskazany w celiakii — chorobie o podłożu genetycznym, trwającej całe życie. Charakteryzuje się ona stałą nietolerancją glutenu, prowadzącą do zaniku kosmków jelitowych i zaburzającą proces wchłaniania składników odżywczych.
Nie tylko celiakia
Aktualnie wyróżnia się trzy rodzaje chorób związanych z niepożądaną reakcją organizmu na gluten: celiakię, alergię (uczulenie) na białka pszenicyi nieceliakalną nadwrażliwość na gluten (NNG). Tak więc celiakia nie jest alergią, a alergia na białka pszenicy to coś innego niż NNG. Do tego nieceliakalna nadwrażliwość na gluten nie musi być reakcją na sam gluten, ale na inne składniki zbóż glutenowych. To trochę złożone, bo mówimyo różnych chorobach mających pewne cechy wspólne. Bardzo istotne są badania i rozróżnienie, z którą z nich zmaga się chory.
Celiakia może mieć postać pełnoobjawową, skąpoobjawową lub utajoną. Symptomy takie jak: bóle i wzdęcia brzucha, biegunki tłuszczowe lub wodniste, utrata masy ciała, zaburzenia rozwoju i niski wzrost dzieci, zmiana usposobienia, depresja, anemia i niedożywienie powinny zaniepokoići skłonić do rozmowy z lekarzem. Celiakia to problem nie tylko dzieci, choć to u nich najczęściej wykrywa się chorobę z typowymi objawami — ze strony układu pokarmowego. U dorosłych na pierwszy plan wysuwają się objawy pozajelitowe. Zdarza się więc, że od wystąpienia pierwszych objawów do rozpoznania choroby może upłynąć wiele lat.
Alergia na pszenicę może się ujawniać wymiotami, biegunką, pokrzywką skórną, atopowym zapaleniem skóry, nieżytem nosa, skurczem oskrzeli,a nawet wstrząsem anafilaktycznym. Symptomy mogą pojawić się natychmiast po spożyciu pszenicy lub do 48 godzin.
Z kolei w NNG dolegliwości mogą przybierać postać bólu brzucha, głowy, wysypki, uczucia ciągłego zmęczenia, osłabienia, senności, biegunki, zaparć, wymiotów, niedokrwistości, bólu i drętwienia kończyn, zapalenia języka, a też rozkojarzenia i nadpobudliwości. Objawy obserwuje się zwykle w ciągu kilku godzin lub dni po spożyciu glutenu.
Czytać etykiety
Gdy mówimy o diagnostyce trzeba wiedzieć, aby bez wykonania badań nie przechodzić na dietę bezglutenową, gdyż to uniemożliwia prawidłową diagnozę. Zmiana diety wpływa na wytwarzanie typowych przeciwciał, zaburzając wyniki badań.
W celiakii obecność we krwi swoistych przeciwciał prawie jednoznacznie potwierdza chorobę, ale ich brak jej nie wyklucza, bo nie wszyscy chorzy wytwarzają przeciwciała. Obecność przeciwciał nie daje więc jeszcze podstawy do rozpoznania celiakii — wymaga się potwierdzenia poprzez wykonanie biopsji jelitowej.
Diagnostyka alergii na pszenicę polega głównie na przeprowadzeniu testów skórnych i badaniu przeciwciał.
Gdy pacjent twierdzi, że gluten mu szkodzi, a lekarz wykluczył celiakię i alergię na pszenicę, po teście prowokacji glutenem diagnozuje się nieceliakalną nadwrażliwość na gluten.
Jedynym sposobem na poprawę stanu zdrowia u tych osób jest rezygnacja z wszelkich produktów, w których jest gluten. Osoby z alergią na białka pszenicy i NNG po pewnym czasie praktykowania diety eliminacyjnej mogą zacząć gluten tolerować, czego niestety nie doświadczą osoby z celiakią.
Przemysł spożywczy lubi gluten. Poza wskazanymi zbożami, kaszami i mąkami z nich zrobionymi może znajdować się w produktach mlecznych (mleko kondensowane, ser topiony), produktach mięsnych (kiełbasy, pasztety, parówki, mortadela), produktach rybnych, konserwach, majonezach, sosach, kostkach bulionowych, przyprawach, piwie itd. Produkty bezglutenowe oznaczane bywają na opakowaniu napisem „produkt bezglutenowy” lub „gluten free”, a dodatkowo mogą mieć symbol przekreślonego kłosa. Produkty z napisem „może zawierać śladowe ilości glutenu” lub „w zakładzie stosowany jest gluten” powinny być usunięte z diety bezglutenowej. Niektóre leki i suplementy też mogą zawierać gluten. Uważne czytanie treści opakowań i etykiet jest ważne.
Czym zastąpić gluten?
Trzeba pomyśleć, czym zastąpić wykluczone produkty, aby dieta była pełnowartościowa i odżywcza. Ponieważ w dietach bezglutenowych często występuje niskie spożycie błonnika, co sprzyja zaparciom i zwiększa ryzyko wielu problemów zdrowotnych, warto prowadzić aktywny, zdrowy styl życia. Stawiać na żywność naturalną, a posiłki jak najczęściej przygotowywać w domu. Chorzy mają do dyspozycji szeroką gamę warzyw, owoce, rośliny strączkowe, kiełki, orzechy i zboża bezglutenowe (ryż biały i brązowy, kukurydza, gryka, proso, amarantus, quinoa). Mogą spożywać te same dania co w diecie tradycyjnej (np. chleb, naleśniki, pierogi, ciasta), ale przygotowane z mąki bezglutenowej lub specjalnej mieszanki mąk. Ograniczenie nabiału i mięsa oraz unikanie tłuszczu, cukru i alkoholu wpłynie pozytywnie na ich zdrowie.
Wskazaniem do zastosowania diety eliminacyjnej mogą też być choroby autoimmunologiczne (np. hashimoto), choroba Duhringa, schizofrenia, zespół jelita drażliwego i autyzm. Wykluczenie glutenu (czasem już ograniczenie) przynosi u części pacjentów z tymi chorobami zaskakujące efekty terapeutyczne.
Obecnie nie ma żadnych podstaw naukowych, by osoby, które czują się zdrowe, stosowały dietę bezglutenową profilaktycznie, ale ograniczenie spożycia chleba, bułek czy makaronów na rzecz warzyw (nie ziemniaków) i owoców będzie korzystne, bo ciągle jemy ich za mało. Stosowanie diety bezglutenowej powinno wynikać z konieczności, a nie z nieuzasadnionego wyboru. Choć może się to wiązać z niedogodnościami, to osoby cierpiące wiele lat mogą doznać ulgi poprzez proste zmiany w diecie. Pamiętajmy, że osoby chore potrzebują zrozumienia, pomocy i emocjonalnego wsparcia.
AGATA RADOSH
