Kim byli Fenicjanie?

4580

Większość badaczy utożsamia Fenicjan z Semitami, ale nie ma na to przekonujących dowodów.

Fenicjanie zamieszkiwali tereny dzisiejszego Libanu. Według genealogii biblijnej wywodzili się od Kanaana, wnuka Noego1. I choć większość badaczy utożsamia ich z Semitami, to nie ma na to przekonujących dowodów. Na przykład na malowidłach egipskich przedstawiani są razem z Egipcjanami i Etiopczykami w kolorze czerwonym, natomiast Semici namalowani są w kolorze żółtym. Być może fakt, że Fenicjanie znaleźli się w sferze oddziaływania kultury semickiej, sprawił, iż zasymilowali się z Semitami i postrzegani byli jako Semici.

Czy Fenicjanie, jak twierdzą niektórzy historycy, przybyli na tereny dzisiejszego Libanu podczas tzw. wędrówki ludów morza, gdy na terenach Bliskiego Wschodu pojawili się też Filistyni i Aramejczycy?2. H. Haag twierdzi, że przybyli tam dużo wcześniej, bo już w roku 3000 p.n.e.3.

Nazwa „Fenicja” wywodzi się od greckiego phoinix i oznacza purpurę, charakterystyczny dla tego regionu barwnik do tkanin. „Brak świadomości jedności narodowej łączącej poszczególne ośrodki fenickie powodował, że ich ludność nigdy nie używała jednolitej nazwy na określenie siebie samej i swojego terytorium. W zależności od rodzinnego miasta mieszkańcy byli Sydończykami, Tyryjczykami itd. Stary Testament nazywa ich Kananejczykami lub Sydończykami. Potomkowie kolonistów fenickich w Afryce nazywali siebie Kananejczykami jeszcze w czasach chrześcijańskich, o czym donosił w V wieku n.e. św. Augustyn”4.

Tereny Fenicji obejmowały wschodnie wybrzeże Morza Śródziemnego aż po góry Libanu. Na północy najdalej sięgały do Ugarit, a na południu do Akko. Ukształtowanie terenu nie sprzyjało powstawaniu silnego organizmu państwowego. Góry Libanu ciągnące się równolegle do wybrzeża Morza Śródziemnego, schodzą miejscami aż do samego morza, zatem skutecznie separowały od siebie takie ośrodki miejskie jak Tyr, Sydon, Byblos czy Berytus (współczesny Bejrut). Z tego względu miasta fenickie miały charakter miast-państw, luźno tylko ze sobą związanych.

W tym czasie dobre relacje z Fenicjanami utrzymywali Izraelici. I chociaż ich pierwsze kontakty przypadają na okres podboju i zajęcia Kanaanu przez Jozuego5, to dopiero od czasów króla izraelskiego Dawida można mówić o przyjaźni fenicko-izraelskiej.

W kwestiach religijnych Fenicjanie różnili się od swoich sąsiadów. Przede wszystkim nie budowali takich świątyń. Oddawali cześć swoim bogom w świętych miejscach i okręgach kultowych. Zdarzały się jednak wyjątki. Archeolodzy odkryli świątynię Melkarta w Tyrze. Osobliwymi sanktuariami były tofety i święte okręgi, gdzie składano ofiary z ludzi, głównie z dzieci. Według Biblii bogiem, któremu najczęściej składano na ofiarę dzieci, był podziemny bóg ognia Moloch. Fenicjanie inaczej też chowali swoich zmarłych. Wykuwali w skałach komory, do których prowadziły pionowe szyby. Wyposażenie grobu zależało od pozycji, jaką miał zmarły za życia. Rzadko pojawiały się bogato zdobione sarkofagi. Przeznaczano je głównie dla władców.

Jednym z głównych bogów był El, czczony zresztą nie tylko w Fenicji. Miał być stwórcą i panem, wiecznym, wszechmocnym, sprawiedliwym i mądrym, dobrotliwym i miłosiernym. Ela przedstawiano jako starca z długą brodą i czczono go pod postacią byka.

Najczęściej występującym w Biblii bogiem fenickim jest jednak Baal. Według mitologii miał być młody, dynamiczny i żądny władzy. Był panem gromów, burzy i deszczu. Powodował strach przed żywiołami, ale dawał też nadzieję na obfite plony. Stanął do walki ze starym Elem i pokonał go. Mimo że El był uosobieniem rozwagi i mądrości, musiał ulec. Został strącony z tronu na wzgórzu Sapan i Baal rozpoczął władanie światem.

Oto wykaz najważniejszych bóstw fenickich:

El — stwórca wszystkich bogów i wszelkich stworzeń, dostojny starzec, mądry i dobry, pragnący pokoju i powszechnej zgody.

Baal — syn Dagona, bóg urodzaju, studzien, źródeł, czyli życiodajnej wody i dostatku.

Anat — siostra Baala, bogini życia, płodności i miłości. Piękna młoda dziewczyna. Stając do walki przekształcała się w krwiożerczą bestię.

Aszera — żona Ela i matka bogów, bogini przeznaczenia.

Dagon (dosł. zboże) — bóg upraw, ojciec Baala i Anat.

Jam — bóg morza, siejący śmierć potwór. Uosabiał groźny żywioł wody.

Szahar — bóg jutrzenki porannej.

Szalim — bóg gwiazdy wieczornej, brat Szahara.

Mot — bóg śmierci, suszy i niszczycielskich mocy. Zawzięty wróg Baala.

Szamasz — bóg słońca. Przedstawiano go jako pochodnię bogów.

Ogromną zasługą Fenicjan jest wynalezienie pisma alfabetycznego, które rozpowszechnili w krajach basenu Morza Śródziemnego. Pierwsi wynalazek podchwycili Grecy, później inni. Najstarszymi świadectwami alfabetu fenickiego są pochodzące z XII wieku p.n.e. zapisy na grotach strzał, którymi strzelano z łuku, a także inskrypcja Achirama, króla Byblos, na jego sarkofagu z roku 1000 p.n.e. Innym źródłem są tzw. roczniki tyryjskie, występujące fragmentarycznie u Józefa Flawiusza. Potwierdzają one zapisy biblijne dotyczące Fenicjan.

Bardzo istotny wkład w poznanie Fenicji wnoszą prace Herodota, Diodora Sycylijskiego i Arriana, których teksty dotyczą okresu poprzedzającego podboje Aleksandra Wielkiego Macedońskiego. Natomiast żyjący w I wieku n.e. Filon z Byblos twierdził, że Fenicjanie byli autochtonami zamieszkującymi kraj, z którego pochodzi nie tylko rodzaj ludzki, ale i cała cywilizacja.

Bernard Koziróg

1 Zob. Rdz 10,15. Synem Kanaana był Sydon. Założone przez niego miasto Sydon przez wieki dominowało na terenie Fenicji. Konkurować z nim mógł jedynie Tyr, w którym także zamieszkiwali Fenicjanie. 2 Te trzy ludy opiewane były przez Homera jako znakomici żeglarze, kupcy i kolonizatorzy. 3 Zob. H. Haag, Bibel Lexikon, Tybinga 1970, s. 1383-1384. 4 Fenicja — wschodnie korzenie, w: Wielka historia świata, t. II, Poznań b.d., s.182. 5 Zob. Rdz 49,13; Sdz 1,31.