Kim byli Hetyci?

Królestwo Hetytów rozciągało się na ziemiach Azji Mniejszej, Syrii i Palestyny. Stary Testament w kilku miejscach mówi o przedstawicielach tego ludu.

Po raz pierwszy Biblia wzmiankuje o Hetytach, gdy Abraham dostał obietnicę, że jego potomstwo otrzyma w Kanaanie ziemie należące do zamieszkujących tam ludów, m.in. Hetytów¹. W innym fragmencie czytamy, że Abraham nabył miejsce na grób Sary od Hetytów². Ezaw, wnuk Abrahama, ożenił się z dwiema Hetytkami, nad czym ubolewała jego matka Rebeka³.

Gdy Jozue wysłał 12 szpiegów do Kanaanu, ci stwierdzili m.in, że Hetyci mieszkają w górach⁴. W rezultacie izraelskiej inwazji na Kanaan, również Hetyci zostali pokonani⁵. Ale nie dokonano całkowitej eksterminacji, stąd sprawozdanie biblijne mówi, że mieszkali Izraelici wśród Kananejczyków, Hetytów, Amorytów, Peryzzytów, Chiwwitów i Jebusytów, żenili się z ich córkami i własne swoje córki dawali ich synom za żony, a także służyli ich bogom⁶. 

Jest jeszcze jedna opowieść starotestamentowa, którą trzeba wspomnieć, gdzie tragicznym bohaterem jest Uriasz, który był Hetytą. Z powodu romansu króla Dawida z jego żoną Batszebą, człowiek ten stracił życie⁷.

Hetyci to lud indoeuropejski, który w XVII wieku p.n.e. stworzył potężne państwo ze stolicą w Hattusas (dzisiejsze Boğazkale) w Anatolii. Potęga państwa opierała się na świetnie wyszkolonej i uzbrojonej armii. Żołnierze posiadali broń z żelaza, zbroje, a przede wszystkim doskonałe rydwany bojowe. Jako pierwsi używali koni. Pierwsi również stworzyli rydwany, które na polu walki spełniały taką rolę jak dzisiaj czołgi. W okresie swojej największej świetności Hetyci kontrolowali Anatolię, północną Mezopotamię, Syrię i Palestynę. Państwo Hetytów upadło około roku 1200 p.n.e. Nieliczne hetyckie miasta-państwa w północnej Syrii przetrwały do roku 708 p.n.e. Do niedawna uważano, że stało się to pod naporem tzw. Ludów Morza. Jednak najnowsze odkrycia wskazują jako powód bratobójcze walkio władzę w kraju Hatti.

W roku 1839 Francuz Charles Texier odkrył starożytne ruiny w pobliżu miasteczka Boğazköy (obecna nazwa Boğazkale), które okazały się stolicą państwa Hetytów. W latach 70. XIX wieku dwaj badacze William Wrighti Archibald H. Sayce wysunęli hipotezę, że zabytki znajdowane w Anatolii są pozostałościami po kulturze starożytnych Hetytów. W 1887 roku dzięki odkryciu glinianych tabliczek z Tell el-Amarna poznano imię największego hetyckiego króla Suppiluliumy. Wśród tabliczek amarneńskich odkryto m.in tabliczki z nieznanym wówczas pismem, które potem okazało się być pismem hetyckim.

W 1906 roku niemiecki archeolog Hugo Winckler, który prowadził badania w Boğazköy, potwierdził tezę Texiera, iż ruiny były pozostałością po mieście Hattusas. W trakcie wykopalisk odkryto archiwa państwowe, składające się z około 25 tysięcy tabliczek z pismem klinowym. Część z nich zapisana była w języku akadyjskim, pozostałe w języku hetyckim, który odszyfrował w 1915 roku czeski uczony Bedřich Hrozný. 10 lat później ekspedycja pod jego kierunkiem odkryław Kültepe (staroż. Kanesz, Nesa) archiwum listów i dokumentów, w których występuje kilka hetyckich imion własnych.W 1947 roku przebadano osiedle późnohetyckie w Karatepe w Cylicji. W Yazılıkaya, dwa kilometry od Boğazkale, zbadano skalne sanktuarium hetyckie. Wiele informacji o kulturze hetyckiej przyniosły wykopaliska w Alacahöyük, Karakhöyük, Beycesultan i Alişar Hüyük.

U schyłku XV wieku p.n.e. państwo Hatti przeżywało kryzys. Ówcześni władcy hetyccy, tacy jak Tuthalijas, Arnuwandas i Hattusilis II, koncentrowali się na obronie rdzennych terytoriów hetyckich. Sytuacja zmieniła się w roku 1380 p.n.e., gdy na tronie zasiadł Suppiluliuma I (1380-1346 p.n.e.), który stworzył z hetyckiego państwa imperium. Suppiluliuma I wyparł z terenów północnej Syrii huryckie garnizony króla Mitanni Tuszratty, m.in. zdobywając Halab, Mukisz oraz Waszuganni. Oparł południową granicę swego królestwa o góry Libanu, wkraczając tym samymw egipską strefę wpływów w Azji, a oddziały hetyckie wtargnęły do doliny Bekaa. Wykorzystując waśnie dynastycznew królestwie Mitanni, Suppiluliuma I umieścił na tronie w Waszukanni swojego kandydata na króla — Szattiwazę. Niestety w roku 1346 p.n.e. Suppiluliuma I umarł podczas zarazy, która nawiedziła państwo hetyckie.

Od dłuższego czasu wiadomo było, że Egipt i Hatti były skazane na zbrojną konfrontację w Syrii. Doszło do niej za panowania faraona Ramzesa II, który starał się odbić z hetyckich rąk warowne miasto Kadesz. Bitwa pod Kadesz odbyła się w roku 1280 p.n.e. Chociaż obie strony przypisywały sobie zwycięstwo, prawdopodobnie bitwa nie była rozstrzygnięta. Zmagania Hetytów z Egiptem Ramzesa II zakończył pokój zawarty przez tego władcę z hetyckim królem Hattusilim III w roku 1270 p.n.e., który potwierdził terytorialne status quo. Kolejny król Tuthalijas IV wyprawił się na Cypr, który zdobył. Walczył też z powodzeniem przeciwko państwu Assuwa i z ludem Kaska. Za kolejnych władców państwo hetyckie zaczęło się chylić ku upadkowi. W wyniku bratobójczych walk wielkie imperium hetyckie przestało istnieć, a stolica Hattusas uległa zniszczeniu. Zburzenie Hattusas spowodowało, że centra kultury hetyckiej przeniosły się do południowo-wschodniej Anatolii i północnej Syrii, gdzie powstały liczne, ale niewielkie państewka późnohetyckie z przewagą ludności hetyckiej, np. Karkemisz, Kummuhu, Gurgum, Unqi, Tabal, albo też o mieszanej ludności hetycko-aramejskiej, co można było dostrzec w Hamath, Kue, Samal. Zachowały one polityczną niezależność aż do ostatecznego podboju dokonanego przez asyryjskiego króla Sargona II w VIII wieku p.n.e. Karkemisz — nowa stolica hetyckiego państwa uległa Asyrii w 717 roku p.n.e. 
Ostatnie niezależne królestwa hetyckie Gurgum, Melid i Kummuhu zostały podbite przez Sargona II w latach 711-708 p.n.e.

Bernard Koziróg

¹ Rdz 15,18-20. ² Rdz 23,3-16. ³ Rdz 27,46. ⁴ Lb 13,29. ⁵ Joz 24,11. ⁶ Sdz 3,5-6. ⁷ 2 Sm 11,2-27.