Teorie spiskowe i spiskowa praktyka

Kiedy Jezus był na ziemi, on także miał do czynienia z teoriami spiskowymi. I nie tylko teoriami, ale także spiskową praktyką. Jak na to reagował?

Jeszcze do niedawna wyrażenie „teoria spiskowa” można było usłyszeć jedynie sporadycznie. Dzisiaj niemal wszyscy — od prowadzących programy informacyjne po twoich sąsiadów — mówią o różnej maści teoriach spiskowych. Jeszcze bardziej niepokojące jest korzystanie z tego wyrażenia jako broni — przeważnie mające postać zarzutu, że „oni” (kimkolwiek „oni” są) szerzą w jakiś sposób „teorie spiskowe”. Myślę, że te dwa trendy — upowszechnienie i militaryzacja pojęcia „teorii spiskowych” — powinny budzić naszą czujność.

Dwadzieścia lat temu wygłosiłem kazanie zatytułowane Jezus i teorie spiskowe. Jakiś święty w dobrej wierze wcisnął mi do ręki o jedną płytę DVD za dużo (było to w erze przed­youtube’owej). Tak więc jako kaznodzieja zrobiłem, co mogłem — przygotowałem o tym kazanie. Nawet jako początkujący chrześcijanin czułem, że solidna biblijna wiara jest niekompatybilna z rozmaitymi teoriami spiskowymi modnymi na początku stulecia. Na szczęście moje kazanie było dobrze przyjmowane. Wydawało się, że rozsądek i mądrość przeważają. Ale początek stulecia to już odległe czasy, zważywszy na szaleńcze tempo współczesnych przemian. Od tamtej pory teorie spiskowe przekształciły się i rozmnożyły.

Teorie spiskowe niegdyś i dziś

Dzisiaj teorie spiskowe są wyznawane zarówno przez „prawicę”, jak i „lewicę”, a także przez tych pomiędzy. Chcesz kogoś sumarycznie zgasić czy nawet zupełnie zdyskredytować? To proste. Wystarczy go nazwać wyznawcą teorii spiskowych i gotowe. Nic łatwiejszego.

Nie tak dawno najważniejszymi teoriami spiskowymi w obiegu były: „Kto zabił Johna F. Kennedy’ego?”, „Atak na World Trade Center to robota rządu” i „NASA sfingowała lądowanie na Księżycu”. Dzisiaj teorie te wydają się niewinne jak na obecne standardy. W 2021 roku teorie spiskowe dopisywano do każdej sytuacji politycznej, społecznej, medycznej i finansowej. Teorie spiskowe dotyczą wszystkiego — od COVID-19 i szczepionek, przez miliarderów takich jak Bill Gates i Jeff Bezos, alianse geopolityczne, płaską Ziemię, wybory prezydenckie w Stanach Zjednoczonych, sterowanie pogodą, QAnon, smugi chemiczne na niebie, aż po UFO itd.

Internet stworzył idealne warunki do szerzenia teorii spiskowych, dając ludziom dostęp do skrajnych poglądów i skrajnym poglądom dostęp do ludzi. Zapoczątkowało to zjawisko zwane „prawdziwstwem”¹. „Prawdziwstwo” to ideologia, według której pewne prawdy zostały ukryte przed opinią publiczną przez wielki, zorganizowany spisek. Niestety pogląd ten bardzo przypomina gnostycyzm z I wieku, będący znacznym zagrożeniem dla Kościoła wczesnochrześcijańskiego. W obu przypadkach wtajemniczeni wiedzą, co naprawdę się dzieje, podczas gdy nieświadome masy nie mają o niczym pojęcia. Pragnienie bycia „w wiedzy” (wyrażenie ze słownika gnostyków) jest dla niektórych tak silne, iż nie potrafią się mu oprzeć.

Głównonurtowcy zazwyczaj demaskują prawdziwistów („foliarzy”), a prawdziwiści demaskują głównonurtowców („lemingów”). Co najdziwniejsze, te kategorie potrafią się łączyć i zamieniać miejscami w zależności od przedmiotu i sytuacji. Ponieważ jest tak wiele teorii spiskowych do wyboru, niemal każdy może znaleźć dla siebie coś, co mu odpowiada. Polaryzacja i stronniczość dominują. Ideologiczna i religijna plemienność staje się regułą, a nie jak niegdyś — skrajnością.

Jezus i teorie spiskowe

Jak powinniśmy się odnieść do tego jako chrześcijanie? Odpowiedź na to ważne i aktualne pytanie znajdziemy, patrząc na Jezusa. Kiedy Jezus był na ziemi, także miał do czynienia z teoriami spiskowymi. I nie tylko teoriami, ale także spiskową praktyką. Mogę przytoczyć co najmniej cztery przykłady.

1. Faryzeusze, uczeni w Piśmie i saduceusze spiskowali razem, by zabić Jezusa. Faryzeusze, religijni tradycjonaliści, byli ideologicznymi przeciwnikami saduceuszów, postępowców stanowiących rządzącą kapłańską kastę, uprzywilejowaną przez rzymskich okupantów. Jednak ich wspólna nienawiść do „obcego”, Jezusa, zbliżyła ich w spiskowaniu i planowaniu Jego unieszkodliwienia².

2. Herod i jego zwolennicy dążyli do zgładzenia Jezusa i knuli z faryzeuszami, by Go zabić. Podobnie jak saduceusze, herodianie zazwyczaj nie dogadywali się z faryzeuszami. Ta żydowska partia popierała rządy króla Heroda Antypasa, władcy, który kazał ściąć Jana Chrzciciela³. Herodianie są wspomniani trzykrotnie w Ewangeliach i za każdym razem są przedstawieni jako knujący, by usidlić Jezusa⁴. „A faryzeusze, wyszedłszy zaraz, naradzali się z herodianami, jak by go zgładzić”⁵.

3. Judasz Iskariota knuł, by wydać Jezusa Jego wrogom. Nie tylko wrogie zewnętrzne siły spiskowały przeciwko Jezusowi, ale nawet jeden z Jego uczniów knuł, by Go wydać⁶. Fragment Ewangelii Łukasza w parafrazie J.B. Phillipsa brzmi szczególnie złowrogo: „Wówczas diaboliczny plan przyszedł do głowy Judaszowi Iskariocie, który był jednym z dwunastu”⁷. „Diaboliczny plan”, czyli spisek. Jeden z kręgu najbliższych uczniów Jezusa spiskował przeciwko Niemu, a Jezus o tym wiedział.

4. Za kulisami tego wszystkiego szatan spiskuje przeciwko dobroci i panowaniu Boga. Spiskiem ponad wszystkimi spiskami jest spisek spoza ludzkiej, przyrodzonej sfery. Jeden z najwyższych Bożych aniołów, nazwany Lucyferem, odstąpił od Boga i zbuntował się przeciwko Niemu, podważając Jego dobroć i panowanie. Do tego buntu nawiązują liczne fragmenty Biblii⁸. Stanowi on tło motywu wielkiego boju występującego od Księgi Rodzaju po Apokalipsę Jana. Bunt Lucyfera jest pierwotnym spiskiem, któremu Jezus się przeciwstawił, by go ostatecznie pokonać. Sądzę, że ten szatański spisek przeciwko dobroci i panowaniu Boga jest Spiskiem przez duże „S”. Wszystkie inne spiski — prawdziwe czy domniemane — są spiskami przez małe „s”.

Jak zareagował Jezus?

Jezus dobrze wiedział, że nikczemne siły działają, by udaremnić Jego dzieło realizacji Bożego planu odkupienia. Jak Jezus odnosił się do tych okrutnych spisków? Znakomity przykład znajdujemy w 13. rozdziale Ewangelii Łukasza. Pamiętaj, że moją tezą jest, iż powinniśmy iść za przykładem Jezusa w odnoszeniu się do zła i spiskujących manipulatorów, rzeczywistych i domniemanych.

Rozdział zaczyna się złowieszczymi słowami: „W tym samym czasie przybyli do niego niektórzy z wiadomością o Galilejczykach, których krew Piłat pomieszał z ich ofiarami”⁹. Ten ponury werset sugeruje, że Poncjusz Piłat, niesławny rzymski namiestnik, niezbyt przyjazny Żydom, z jakiegoś powodu polecił zabić pewnych żydowskich pielgrzymów składających ofiary w świątyni. Tak straszne zdarzenie musiało budzić oburzenie i przygnębienie każdego Żyda. Nawiązanie Jezusa wskazuje, że było to niedawne wydarzenie, być może nawet z ostatniej chwili. Przesłanie jest jasne — bycie pobożnym Żydem w rzymskim świecie może być niebezpieczne.

Po tym złowieszczym wstępie Łukasza nieco dalej w tym rozdziale czytamy: „W tym czasie przybyli niektórzy faryzeusze, mówiąc do niego: Wyjdź stąd i oddal się, gdyż Herod chce cię zabić”¹⁰. Choć Herod uważał się za Żyda, rządził w imieniu Rzymu jako wasalny władca Galilei i okolicznych regionów. Podobnie jak bezwzględny Piłat wspomniany na początku rozdziału, pozbawiony skrupułów Herod niewątpliwie dążył do wyeliminowania politycznych przeciwników, nadmiernie pobożnych Żydów czy samozwańczych mesjaszów. Pamiętasz pewnie, że jego ojciec, Herod zwany Wielkim, nakazał wymordowanie chłopców do drugiego roku życia w Betlejem i okolicy¹¹. Herod i jego zwolennicy z pewnością byli siłą, z którą należało się liczyć.

Odpowiedź Jezusa na pytanie faryzeuszów była doskonała — wybitnie odważna i głęboko odkrywcza. „I rzekł do nich: Idźcie i powiedzcie temu lisowi: Oto wypędzam demony i dokonuję uzdrowień dziś i jutro, a trzeciego dnia skończę”¹². Okazana przez Jezusa postawa rezerwy wobec niezbyt dobrze ukrywanego zagrożenia spiskową przemocą ze strony bezwzględnej i zepsutej władzy jest niezwykle pouczająca dla nas. Jezus w zasadzie powiedział: I co z tego? Ja mam dzieło do wykonania. Dalszy ciąg odpowiedzi Jezusa znajduje się w kolejnym wersecie: „Tymczasem muszę dziś i jutro, i pojutrze odbyć drogę”¹³.

Przyjrzyjmy się bliżej słowom Jezusa. Każde zdanie, choć krótkie, wyraźnie świadczy, jak Jezus odnosił się do groźby spisków.

„Idźcie i powiedzcie temu lisowi”. Jezus daje znać, że jest świadomy gróźb i intencji Heroda, o których Mu doniesiono. Jednak nie pochłaniają one Jego uwagi, choć dobrze je rozumie. Jest to ważny fakt. Posługując się porównaniem do lisa, Jezus stwierdza, że zna reputację Heroda jako człowieka przebiegłego i okrutnego, ale nie boi się go, o czym świadczą Jego dalsze słowa.

„Skończę”. Jezus maszeruje w tempie dyktowanym przez innego Dobosza. Tożsamość i misja Jezusa wykraczają daleko ponad spisek Heroda, jak słońce wznosi się wysoko nad chmurami. Jezus ma misję do wykonania, a Herod nie może zrobić nic, by Go powstrzymać.

„Tymczasem”. To słowo może znaczyć „niemniej” albo „tak czy inaczej”. Jezus wyraża tu w pełni to, że nie przejmuje się spiskami. To lekceważenie musiało zrobić wrażenie na faryzejskich posłańcach, uczniach Jezusa i tłumie, który spodziewał się, że Jezus wystraszy się i będzie chciał się ukryć.

„Muszę odbyć drogę”. Jezus działa na zupełnie innym poziomie niż Jego wrogowie. Jego tożsamość i misja zupełnie wykraczają ponad pozornie pilne i niebezpieczne spiski rozgrywane wokół Niego.

Wróćmy do wcześniejszego pytania: Jak chrześcijanie powinni odnieść się do tego? Krótka i najlepsza odpowiedź jest podobna do odpowiedzi Jezusa: I co z tego?

Jezus rozumiał różnicę między spiskami a Spiskiem. Patrzył szeroko na szeroką perspektywę. Czy Jezus był świadomy spisków toczących się wokół Niego? Oczywiście tak. Ale czy zajmował się nimi? Wręcz przeciwnie. Jak zauważyliśmy, Jezus właściwie lekceważył ich relatywne znaczenie na tle Jego nieskończenie ważniejszej misji i tożsamości.

Słowa Jezusa w innej rozmowie z faryzeuszami zawierają istotne spostrzeżenia: „Gdy wywyższycie Syna Człowieczego, wtedy poznacie, że Ja jestem i że nic nie czynię sam z siebie, lecz tak mówię, jak mnie mój Ojciec nauczył. A Ten, który mnie posłał, jest ze mną; nie zostawił mnie samego, bo Ja zawsze czynię to, co się jemu podoba”¹⁴. Jezus pełnił bardzo szczególną misję. Wiódł życie całkowicie oddane Bogu w zupełnej lojalności, zawsze czyniąc to, co „podoba się” Jego Ojcu. On jest naszym niezawodnym przykładem.

Jak to jest z nami?

Czy niektóre ze współczesnych teorii spiskowych są słuszne? Niewątpliwie tak. Czy inne są zmyślone, oparte na domysłach i po prostu nieprawdziwe? Z pewnością. Nie powinno to być zaskoczeniem dla chrześcijan znających Biblię. Świat jest upadły. Korupcja, chciwość i niesprawiedliwość panują wszędzie, bez wyjątku. Apostoł Paweł przypominał Tymoteuszowi: „Ludzie zaś źli i oszuści coraz bardziej brnąć będą w zło, błądząc sami i drugich w błąd wprowadzając”¹⁵. Żyjemy w czasach, w których, jak w większości dziejów świata, władza — militarna, finansowa, społeczna, instytucjonalna — jest skupiona w rękach nielicznych. Skoro tak, spiski i niesprawiedliwość są czymś, czego należy się spodziewać. Nie powinniśmy być zaskoczeni, że ludzie nienawróceni i pozbawieni skrupułów pożądają władzy i chcą panować nad innymi. Ludzie ci posłużą się wszelkimi dostępnymi środkami — także nielegalnymi i nieetycznymi — by zwiększyć swoją władzę i panowanie. W takim świecie żyjemy. Ale taki właśnie świat Jezus przyszedł oświecić i zbawić.

Zło istnieje, ale tak samo istnieją sprawiedliwość, łaska i miłosierdzie. Jezus ustanowił na ziemi królestwo zbudowane na niewzruszonym fundamencie dobroci i panowania Boga. Zostaliśmy powołani jako ziemscy poddani tego niebiańskiego królestwa — mamy być w świecie, ale nie ze świata¹⁶.

Zostaliśmy powołani, by odpierać skłonność do zajmowania się zmiennymi i pochłaniającymi czas spiskami przez małe „s”. Podobnie jak Jezus mamy budować naszą tożsamość i misję w świetle Spisku przez wielkie „S”. Lucyfer rozpoczął okrutny spisek na niebiańskim dworze, starając się oczernić pełen miłości i sprawiedliwości charakter Boga i Jego panowanie. Ale Bóg „uknuł”, że zwycięży w tej wojnie przez miłość. 

David Asscherick

¹ Ang. trutherism. ² Zob. J 11,45-57; Mt 12,14; 26,3-5; 27,1-2. ³ Zob. Mt 14,1-12. ⁴ Zob. Mt 22,16; Mk 3,6; 12,13. ⁵ Mk 3,6. ⁶ Por. Łk 22,4-6. ⁷ Łk 22,3. Przekład za: J.B. Phillips: The New Testament in Modern English, 1958. ⁸ Zob. Rdz 3; Iz 14,12-17; Ez 28,12-19; Hi 1-2; Mt 4,1-11;
Łk 10,18; J 12,31-32; Ap 12. ⁹ Łk 13,1. ¹⁰ Łk 13,31. ¹¹ Zob. Mt 2,16-18. ¹² Łk 13,32. ¹³ Łk 13,33. ¹⁴ J 8,28-29. ¹⁵ 2 Tm 3,13. ¹⁶ J 17,11.14-16.