Ta stolica starożytnego królestwa w Azji Mniejszej była ważnym ośrodkiem helleńskiej kultury i nauki, centrum kultu Zeusa, a później jednym z pierwszych ośrodków wczesnego chrześcijaństwa.
Królestwo Pergamońskie było państwem hellenistycznym w zachodniej części Azji Mniejszej ze stolicą w mieście Pergamon (w pobliżu znajduje się tureckie miasto Bergama). Istniało w latach 283-133 p.n.e. Rządziła nim dynastia Attalidów, której założycielem był Filetajros. To on w roku 283 p.n.e. opanował Pergamon, odrywając jego terytorium od państwa Lizymacha. Panowanie Filetajrosa oraz jego siostrzeńca i następcy Eumenesa I to czas walki o utrwalenie niezależności, głównie przeciwko monarchii Seleucydów. Następny władca Attalos I prowadził liczne wojny z Galatami, Seleucydami, Macedonią, a podstawą jego polityki stała się współpraca polityczna i militarna z Rzymem. Za jego czasów miał miejsce początek intensywnego rozwoju kulturalnego i naukowego Pergamonu, m.in. założenie biblioteki pergamońskiej oraz działalność fundacyjna w Pergamonie i Atenach. Za Eumenesa II Pergamon stał się największym państwem w Azji Mniejszej, przejmując większość posiadłości Seleucydów, utraconych przez Syrię w wyniku pokoju w Apamei w roku 188 p.n.e. Polityka sojuszu z Rzymem i walki o osłabienie Seleucydów kontynuowana była także za czasów jego brata i następcy Attalosa II. Ostatnim władcą państwa pergamońskiego był Attalos III, który w pozostawionym przez siebie testamencie oddał królestwo Pergamonu Rzymowi. W rezultacie tego wybuchło powstanie Aristonikosa, które obok charakteru antyrzymskiego przybrało również cechy rewolucji socjalnej, walki biednych przeciwko bogatym.
Pergamon był ważnym hellenistycznym ośrodkiem kultury i nauki. Dwór w Pergamonie przyciągał literatów, filozofów, architektów, rzeźbiarzy, malarzy oraz rzemieślników, stając się jednym z najważniejszych ośrodków nadających ton ówczesnej kulturze. Znajdowała się tutaj biblioteka, druga co do wielkości i znaczenia po aleksandryjskiej. Rozwinęła się znacznie sztuka rzeźbiarska, znana nam ze słynnych rzymskich kopii rzeźb wotywnych Attalosa I Umierający Gal i Gal zabijający żonę oraz równie słynnego Ołtarza Pergamońskiego1.
W starożytnym Pergamonie został wynaleziony pergamin, gdy zazdrośni Egipcjanie odcięli dostawy papirusu. Miasto szczególnie wsławił Galen, najwybitniejszy lekarz starożytności.
Pergamon był ośrodkiem kultu Zeusa, potem w okresie anatolijskim — Dionizosa i Asklepiosa, a w okresie rzymskim — Augusta i Romy. Dwa największe skupiska ruin tworzą dziś Asklepiejon (pierwsze w historii sanatorium), poświęcone Asklepiosowi, patronowi lekarzy, oraz Akropol. Na Akropolu można podziwiać pozostałości Biblioteki Pergamońskiej, imponujący leżący na zboczu urwiska teatr, najstarszą świątynię poświęconą Atenie Przynoszącej Zwycięstwo, fundamenty świątyni Zeusa, świątynię Trajana, gimnazjon i łaźnie.
Kościół chrześcijański został założony w Pergamonie przez apostoła Pawła w okresie jego działalności misyjnej w Efezie. Według tradycji pierwszym biskupem Pergamonu był Gajusz, do którego apostoł Jan skierował swój trzeci list2.
Pergamon określony jest w Księdze Apokalipsy jako „tron szatana”3. Na to określenie miasta wskazywało już samo położenie. Słynny kolosalny ołtarz poświęcony Zeusowi Soterowi, wznoszący się na Akropolu, górował jak tron nad miastem. Ponadto Pergamon był jednym z największych w Azji Mniejszej ośrodków bałwochwalczych, miejscem misteriów orfickich, a także boskiej czci oddawanej rzymskim cesarzom.
Pomimo prześladowań i zmuszania chrześcijan do udziału w obchodach bałwochwalczych pozostali oni wierni Chrystusowi. Najbardziej chwalebnym przykładem jest Antypas, który był prawdopodobnie biskupem Pergamonu i poniósł śmierć męczeńską w roku 155 w czasie panowania Domicjana. Został spalony żywcem w rozżarzonym brązie.
Kościół w Pergamonie miał również wady. Ulegał wpływom doktryny nikolaitów, z którą mężnie walczył kościół smyrneński. Ta religijna deformacja porównana jest do nauki Bileama, maga wezwanego przez króla Moabu Balaka, aby złorzeczył Izraelitom4. Nikolaici nakłaniali do uczestnictwa w obrzędach boskiego kultu cesarza, prowadząc w ten sposób do „nierządu duchowego”, braku przejrzystości i wierności jedynemu Bogu i w konsekwencji do synkretyzmu religijnego, czyli pomieszania chrześcijaństwa z elementami pogańskimi.
Zatem Jezus z apokaliptycznej wizji, wkraczając z mieczem sądu, wzywa do upamiętania. Ale też obiecuje dwa dary. Pierwszym jest „manna ukryta”, a drugim „biały kamyk”. Ten pierwszy wskazywał na Jezusa Chrystusa, który został nazwany „chlebem żywym”5. Ten drugi był symbolem przyjaźni i upoważniał do korzystania ze specjalnych przywilejów, co łączyło się również z otrzymaniem nowego imienia. „Nowe imię, które Pan ustali, będzie odzwierciedleniem osobistych doświadczeń doznanych na drodze duchowego nowonarodzenia”6.
Bernard Koziróg
1 Dzisiaj znajduje się w Muzeum Pergamońskim w Berlinie. 2 Zob. J 3,1. 3 Zob. Ap 2,13. 4 Zob. Lb 22-24.
5 J 6,26-63. 6 A. Godek, Apokalipsa, Warszawa 1990, s. 35.
